Незабыўныя сустрэчы з кінарэжысёрам Міхаілам Пташуком

Некалі я таксама быў маладым, прыгожым, вясёлым. І ў Ляхавічах у мяне была палюбоўніца… раённая газета, у рэдакцыю якой я, карэспандэнт абласной «Зари», заходзіў з вялікім жаданнем і задавальненнем. Падчас чарговай камандзіроўкі ў родныя мясціны, як заўсёды, за-зірнуў у кабінет рэдактара. Віктар Юльевіч Шталь якраз падпісваў да друку суботні нумар.
— Ты ўжо вяртаешся ў Брэст? — спытаў ён, здымаючы з носа акуляры. — Пачакай хвілінку, я цябе правяду…
Каля аўтастанцыі стаяў павільён, цяпер яго назвалі б «бістро», а тады гэта была «забягалаўка», «шалман», дзе можна было аператыўна выпіць і закусіць. Мы ўзялі па 150 белай і селядзец. Толькі хацелі «чокнуцца», як дзверы расчыніліся, і ў памяшканне ўляцеў высокі, здаровы, магутны рыжы мужык.
— Пташук! Давай да нас! — узрадаваўся Шталь.
— Не, Юльевіч, я спяшаюся, вось толькі мінералкі куплю.
Аказалася, што яны знаёмы, рэжысёр быў у рэдакцыі, а Шталь — на здымачнай пляцоўцы кінафільма «Вазьму твой боль», якая была абсталявана пад Куршынавічамі. Пташук якраз вяртаўся адтуль у Баранавічы, дзе атабарылася яго трупа. Мне ўсміхалася ўдача — магчымасць узяць інтэрв’ю ў рэжысёра, на рахунку якога ўжо былі цікавыя кінастужкі «Пра Віцю, пра Машу і марскую пяхоту», «Лясныя арэлі», «Час выбраў нас».
Мы дамовіліся заўтра раніцай сустрэцца ў гасцініцы. Вечарам я патэлефанаваў нашаму рэгіянальнаму фотакарэспандэнту Валодзю Якавенку і папрасіў яго а палове дзявятай быць у холе «Гарызонта».
Дзве гадзіны — як адно імгненне. Такога цікавага суразмоўцу раней мне не даводзілася сустракаць. І я, адкрыўшы рот, быў гатовы слухаць Пташука бясконца. Захаплялі яго эрудыцыя, разважлівасць у ацэнках культурных і палітычных падзей, спавядальнасць, яго вочы — то радасна-іскрыстыя, то сумныя. Матэрыял я зрабіў, як кажуць, на адным дыханні. Як і дамаўляліся, пазваніў Міхаілу Мікалаевічу. І пакуль чытаў тэкст будучай публікацыі, ён сем разоў камандаваў «стоп!», што азначала «няправільна». Яму хацелася на старонках шматтыражнага выдання не толькі раскрыць форму і змест сваёй кінастужкі, але і сказаць добрае слова пра акцёраў, аператараў, сваіх памочнікаў, якія былі задзейнічаны ў здымках.
Кінафільм па аднайменным рамане Івана Шамякіна «Вазьму твой боль» выйшаў на экраны былога Саюза ў 1980 годзе. За яго стварэнне аўтар сцэнарыя, рэжысёр, а таксама аператар В. Нікалаеў, мастак Ю. Альбіцкі, кампазітар С. Картэс і акцёр У. Гасцюхін былі ўдастоены Дзяржаўнай прэміі БССР.
1984 год. У вестыбюлі Мінскай ВПШ, дзе я тады вучыўся, аб’ява аб маючай адбыцца сустрэчы з рэжысёрам кінафільма «Чорны замак Альшанскі» М. Пташуком і аператарам Т. Логінавай. Не сустрэцца з Міхаілам было проста немагчыма.
Пасля афіцыйнай часткі я запрасіў іх у госці. У інтэрнаце аднакурснікі паклапаціліся пра вячэру.
— Таня, гэта мой зямляк, — прадставіў мяне Пташук сваёй спадарожніцы. — Мае Федзюкі і яго Залужжа абмывае наша рэчка Шчара. Чыстая! У дзяцінстве мы з яе ваду пілі — і хоць бы што. Дык зойдзем?
— Зойдзем, але каб ненадоўга, — згадзілася Логінава.
Прагаманілі амаль да паўночы. Мае калегі, а гэта былі ў асноўным журналісты, партработнікі з райцэнтраў, упершыню бачылі жывых «кіношнікаў» і засыпалі іх пытаннямі, у тым ліку і як здымаюцца інтымныя сцэны, і колькі каштуе фільм і якая зарплата ў яго аўтараў.
Задаволеныя цікавай сустрэчай, са шкадаваннем праводзілі шаноўных гасцей да аўтобуснага прыпынку. Я з Пташуком крыху адсталі ад групы, і ён ціха сказаў:
— Ведаеш, трошкі стаміўся я. Трэба ўзбадзёрыцца. Заўтра паеду ў Федзюкі, да мамы. Там я душой адпачываю…
Пазней, выпадкова сустрэўшыся ля кіна-студыі «Беларусьфільм», ён сумна прызнаўся:
— Забраў маму да сябе, зусім слабенькая.
А праз месяц-другі ўбачыў іх разам на праспекце Машэрава. Ён асцярожна, лагодна вёў яе да дома, у якім жыў. І я ў гэтай худзенькай, кволай бабульцы пазнаў Марыю Сямёнаўну Пташук — звеннявую льнаводчага звяна калгаса «Кастрычнік», перадавіка сацыялістычнага спаборніцтва, пра якую часта пісала наша раёнка, дзе я меў гонар працаваць. Тады, у пачатку далёкіх сямідзясятых, мы, канечне, не маглі здагадацца, што гутарым, фатаграфуем маці будучага знакамітага кінарэжысёра.
У сваёй споведзі «І плач, і слёзы…» любімай маме ён адрасуе самыя цёплыя і кранальныя словы. «Пасля здымак фільма «У жніўні 44-га…» я паехаў у Федзюкі. Ноччу не спалася. Выйшаў на вуліцу. Вёска заціхла. І ноч, і туман, здавалася мне, апусціліся на зямлю толькі затым, каб я яшчэ больш любіў і цаніў раніцу. Я не пайшоў да канца выгану, бо пачыналася балота, звярнуў назад і замёр. Насустрач мне, у белай доўгай, да пят, саматканай кашулі, зліваючыся з туманам, рухалася мама. Кожны раз, калі ноччу крочыў на выган ці ў поле, яна ішла за мною і кожны раз пыталася, навошта я гэта раблю! Для яе гэты выган, поле, гэты белы туман былі звычайнымі, як сам уклад сялянскага жыцця. Яны былі такімі ж, як гэты месяц, у якім яна таксама не бачыла нічога асаблівага. Для яе асаблівым было адно — мае паводзіны. Яна працягнула мне куртку, пільна ўглядаючыся ў вочы.
— Прастудзішся!
І ўсё, больш ні слова».
І далей.
«Мама памерла на другі дзень Каляд, восьмага студзеня, пасля шасці вечара. Бог не даў маім вачам убачыць яе смерць. Я выйшаў на хвіліну з яе пакоя, і ангел шапнуў: «Мама памерла!» Кінуўся, прыклаў далонь да ілба, а ён ужо халодны. Прыбегла Ліля, а мамы ўжо не было: пайшла з жыцця ціха, без стогнаў і крыкаў.
Я не адразу ўсвядоміў гэту смерць. Пройдзе амаль год, і толькі тады я зразумею, што застаўся адзін, разарвана апошняя нітка, якая звязвала з нашым родам».
Пташук па натуры быў гумарыстам, умеў, здавалася б, пра нязначны факт ці сітуацыю расказаць так, што суразмоўцам нельга было не смяяцца. І сам любіў цікавых людзей, іх вясёлыя аповеды.
Вядомы пісьменнік Віктар Гардзей часта ўспамінае такі выпадак.
«Ганцавічы. Іду з рэдакцыі на абед. Спыняюць два бічы (былы інтэлігентны чалавек): «Канстанцінавіч, дай на піва, шлангі гараць». Даў ім рубель і жартую: «Хлопцы, сорамна пабірацца, можна ж самім зарабляць грошы». «Як?» Тлумачу: «У Ляхавіцкім раёне здымаюць кіно. У ім ёсць такі эпізод: фашысты на вісельніцы караюць людзей. Акцёры на ролю смяротнікаў не згаджаюцца, таму запрашаюць добраахвотнікаў. Напрыканцы дня кожнаму выплачваюць па 50 рублёў. Купляйце білеты да прыпынку «Федзюкі», шукайце здымачную групу». Я ведаў, што Міхаіл Пташук працаваў у сваёй роднай вёсцы над фільмам «Знак бяды».
Праз тыдзень сустракаю знаёмых «бічоў»: былі ў Федзюках? «Былі, але артысты ўжо з’ехалі… Ну, падышлі да дзеда, што грэўся на прызбе, расказалі, чаму мы тут ходзім. А той так усхваляваўся: «О, каб нам за дзень па 50 рублёў плацілі, то ўсе Федзюкі павесіліся б».
…Рэдакцыя часопіса «Маладосць», дзе я пазней працаваў, наладзіла сустрэчу з Міхаілам Пташуком. Натуральна, успомнілася даўняя ганцавіцкая гісторыя. Паверце, я ніколі не чуў такога жыццярадаснага рогату, ад якога трасліся сцены кабінета. Бадай, ад задавальнення з вачэй нашага шаноўнага госця цяклі слёзы.
За сваё кароткае жыццё Міхаіл Пташук стварыў 12 кінафільмаў, лёс некаторых быў не зайздросны. «Наш браняпоезд» і «Кааператыў «Палітбюро» адразу не пусцілі ў пракат. А «Знак бяды» высокія партыйныя чыноўнікі загадалі перарабіць, маўляў, у калгасы сяляне ўступалі добраахвотна, а не пад прымусам, як паказана ў стужцы. Выратавала фільм, бадай, выпадковасць. На адпачынку ў Крыме яго ўбачыла Раіса Максімаўна Гарбачова і параіла паглядзець мужу, генеральнаму сакратару ЦК КПСС, якому работа таксама спадабалася.
Варта адзначыць, што ўсе «забароненыя» кінафільмы М. Пташука пазней былі ўдастоены гран-пры на прэстыжных міжнародных конкурсах і фестывалях, а «У жніўні 44-га…» узнагароджаны прызамі за лепшае раскрыццё тэмы любві да радзімы, лепшы мастацкі фільм, за лепшую мужчынскую ролю, за лепшы кінатвор на ваенна-патрыятычную тэму.
Неяк ён мне прызнаўся: «Хачу зрабіць фільм пра Вітаўта — гэта ж Асоба! Трэба абавязкова зняць фільм пра Чарнобыль і яго наступствы. Ёсць цудоўны сцэнарый…»
Не паспеў.
Трагічная, недарэчная смерць абарвала яго жыццё ў самым росквіце творчых сіл і натхнення. Быў пануры мокры красавіцкі дзень. У Свята-Духавым саборы, дзе адпявалі кінамайстра, гарэлі свечкі, пахла ладанам. Я глядзеў то на труну, у якой ён ляжаў, то на лікі святых. Рэаліст, я жадаў цуду: вось мой зямляк падняўся, усміхнуўся, працягнуў нам сваю дужую сялянскую руку… І задаваў сам сабе пытанне: чаму рана зыходзяць на той свет самыя лепшыя?
Не знаходжу адказу да гэтага часу.
Уладзімір БАЦКАЛЕВІЧ.

Фота Сяргея ВАРАНОВІЧА.